TARİHİ SEYİR İÇİNDE ÇAYKARA
Çaykara, Trabzon İlinin güney-doğusunda yer alan ve 1948 yılında kaza statüsüne çıkartılan ilçelerinden biridir. Arazisini, Bayburt ili sınırlarından doğan Solaklı deresinin yukarı havzası olan yüksek platolar oluşturur. Oldukça derin vadilerle parçalanan bu arazinin güney hududu Doğu Karadeniz Dağlarına kadar uzanır. 1948 öncesinde Of İlçesinin güney kesimini oluşturan Çaykara,doğu ve batı kesimlerinde bulunan yüksek yaylalar, U şeklinde vadideki köyleri kuşatmıştır. İlçeye bağlı yerleşim birimlerinin büyük çoğunluğu ilçe merkezi etrafındaki aşağı kısımda toplanmış, geri kalanları ise yukarı kesimdeki vadilerin uygun yamaçlarına dağılmıştır. Arazisinin oldukça engebeli oluşu, tarih boyunca büyük boyuttaki yerleşim birimlerinin serpilmesine imkan tanımayarak her yönüyle kırsal hayatı egemen kılmıştır.
Çaykara İlçesinin tarihi, içinde yer aldığı Doğu Karadeniz Bölgesinin tarihi ile eskiçağlardan günümüze kadar paralellik göstermektedir. Bu yüzden doğal olarak ilçenin geçmişini öteki birimlerden bağımsız olarak değerlendirmek mümkün olmamaktadır. Çünkü, diğer yerleşim birimleriyle birlikte aynı kaderi paylaşmış, aynı tarihi seyirleri izleyerek günümüze ulaşabilmiştir.
Doğu Karadeniz Bölgesi Tarihi veya bölgenin en önemli şehri olan Trabzon’un Tarihi ele alındığında, özellikle batılı tarihçilerin büyük çoğunluğu genel olarak Yunanlı yerleşmecilerin (kolonistlerin) bölgeye gelmelerini başlangıç safhası olarak değerlendirmektedirler. Halbuki bölgede Yunanlı Kolonistler gelmeden önce bir takım kabileler yerleşik durumda idi. Charles Texier, Fallmaerayer, Pullant, Heredot, Ş. Günaltay, vs. gibi tarihçilere göre, bu yerel kabileler Orta Asya kökenli Turani kavimlerin uzantılarıydı[1].
MÖ. 800-300 yılları arasında Karadeniz’in kuzeyinde etkinlik sahasını genişleten Kimmerler ve ardından onları bölgeden söküp atan İskitler (Sakalar) Kafkasya üzerinden Anadolu ve Mezopotamya’ya düzenledikleri askeri harekatlar sonucunda Doğu Karadeniz Bölgesinin dağlık ve denize bakan kesimlerine peyder pey yerleşmişlerdir. Yerleşenler çeşitli kabile isimleri altında, birbirlerinden bağımsız biçimde küçük siyasi birimler kurarak etkinliklerini sürdürmüşlerdir. Oldukça hareketli, savaşçı ve madencilik alanında hayli ilerlemiş olan bu küçük topluluklar, ilerleyen dönemlerde bile bölgeye hakim olmak isteyen büyük güçlere karşı (Pers, Roma, vs. ) coğrafi özelliklerin de yardımıyla direnebilmişlerdir[2].
Yunanlı kolonistlerden önce bölgede yerleşmiş olan ve koloni çağında bile etkinlikleri devam eden bu kavimlerin isimlerine ve yerleşim sahalarına ilişkin ilk bilgilere Ksenophon tarafından yazılan “Anabasis” (Onbinlerin Dönüşü) isimli eserde rastlamaktayız. Ona göre, Trabzon’un merkez olduğu bölgede Driller, Khalybiler, Kolkhlar, Taokhlar, Makronlar (Çan -Tzan- Sanni ), Mossynoikler, Tibarenler, Heptakommenler ve Hellenler yaşamaktaydı. Ksenophon eserinde, MÖ. 401 tarihinde bölgeden geçtiğinde, bölge halklarının Perslere bağlı olmayıp bağımsız biçimde yaşadıklarına müşahede etmişti. Ayrıca bu kavimlerden Khalybilerin ve Tibarenlerin demircilik alanında oldukça başarılı olduklarını da not düşmektedir[3]. Örneğin bugün, Çaykara İlçesi dahilinde bulunan Haldizen (Demirkapı) Köyünün isminin Khalybi (veya daha sonraları Khaldie) kavminden geldiği kuvvetli bir ihtimaldir[4] İsim etimolojik olarak incelendiğinde Khaldi + zen yani Khaldi ülkesi, yeri, yurdu anlamını vermektedir[5].
Yunanlı kolonistlerin Karadeniz kıyılarına yerleşmeleri[6] ilk olarak MÖ.875’te Sinop’ta gerçekleşti. Ardından yapılan ticaretin gelir getirmesi ve bölgenin potansiyelinin anlaşılması sonucunda bu kolonilerin sayısı artmış, Trabzon’a da MÖ. 756 yılında gelerek kolonilerini kurmuşlardır[7]. Roma İmparatoru Neron zamanında Trabzon Şehri ve çevresinin, Perslere karşı girişilen seferler için uygun bir ikmal merkezi olabileceği anlaşılınca MS. 64 yılında kesin olarak ele geçirilmiştir[8]. Bu döneme kadar, bölge yaklaşık 3 – 4 asır bir Pers asilzadesi tarafından kurulan Pontos Devleti’nin yarı idaresi altında idi. Neticede, bölge Roma İmparatorluğunun sözde egemenliğine girse de, Romalılar yerli halka tam anlamıyla nüfuz edememiş ve denetim sağlayamamışlardı. Bölgenin coğrafi yapısının oldukça parçalanmış, yerlilerin savaşçı ve itaatsiz olması bu egemenliği kısıtlayan en önemli faktör olmuştur.
Roma İmparatorluğunun MS. 395’te Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmasından sonra bölge, Doğu Roma olarak nitelenen Bizans İmparatorluğunun payına düşer. Bu hakimiyet, 1204 yılında Latinlerin başkent İstanbul’u işgal etmelerine kadar sürer. Bu tarihten sonra 1461 yılına kadar, yine Bizans İmparatorluğunun uzantısı olan ve Bizans hanedanlarından Komnenosların kurmuş olduğu Trabzon Rum Devleti’nin egemenliğinde kalır.
Trabzon yöresi Bizans İmparatorluğu ve Trabzon Rum Devleti döneminde bile yoğun bir şekilde değişik boylara mensup Türkler tarafından iskana sahne olmuştur. Gerek tarihi kaynaklar, gerekse toponomi ve onamastik (yer ve şahıs isimleri) ilimleri bu iskan hareketlerinin nerelere ve ne zaman yapıldığını gün ışığına çıkarmaktadır.
Bizans İmparatorluğunun kurulduğu yıllarda (MS. 395) Anadolu’ya karşı yapılan ilk akın, Karadeniz’in kuzeyine yerleşmiş olan Hunlar tarafından gerçekleştirilmiştir. 395-398 yıllarında Kafkasya geçitlerini aşarak Erzurum üzerinden Anadolu’ya giren Hunlar; Antakya’yı ele geçirerek Suriye ve Filistin’e, arkasından geri dönerek Orta Anadolu’ya yönelmiş ve aynı rotayı izleyerek Kuzey-doğu Anadolu üzerinden bölgeyi terk etmişlerdir[10]. Hunlardan sonra Sabar/ Sibir/Sabirlerde (515-516) aynı doğrultuda hareket ederek Orta Anadolu’ya kadar ulaşmışlar, sonra geri çekilerek Kuzey Kafkasya’daki merkez üslerine varmışlardı[11].
Bu ilk seferler bir tür bölgeyi keşif seferi olarak da tanımlanabilir. İlerleyen devirlerde bir çok Türk boyu da bazen aynı yolları kullanarak, bazen de İran üzerinden Anadolu’ya ulaşacak ve bölgeyi yurt tutacaklardır. Özellikle Kafkasya üzerinden Anadolu’ya gelenler daha çok birer doğal geçit olan Kür ve Çoruh vadilerinden bu sızmaları gerçekleştirmişlerdir. Bu akınlar sonucunda bir kısım boylar maiyetleri ile birlikte Çoruh Havzasının kuzey kısımlarında bulunan dağları aşarak Karadeniz kıyılarına hakim olan ve doğal sığınak konumunda bulunan vadilere yerleşmeye başlamışlardır. Örneğin, Çaykara’nın güneyindeki Haldizen Geçidi, Solaklı Vadisine yerleşenler için önemli bir geçiş noktası olmuştur. Aynı biçimde Maçka ve Sürmene’deki yüksek yaylalar da aynı işlevi görmüşlerdir.
Sözü edilen doğal geçitlerden Uz (Oğuz), Kuman/Kıpçak, Peçenek, vs. gibi büyük boylara mensup gruplarla, bunlara bağlı Kaliz (Hazar), Çik, Mak (Uz) gibi küçük oymaklar da bölgeye yerleşmişlerdir. Bütün bu grupların yerleştikleri sahaları toponomi ilmi sayesinde ortaya çıkarmak mümkündür. Bölgemizle ilgili örnekler verecek olursak; Uz/Oğuz (Araplar Guz diye tanımlamaktadırlar) boyunun isimi taşıyan yerleşim birimleri; Uzmesahor (Yomra/Özdil), Uz (Arsin/Oğuz), Uz Mezrası (Sürmene/Yazıoba Köyüne ait), Guzari (Akçaabat/Adacı Beldesi, Benlitaş Mahallesi), vs. şeklinde sıralanabilir. Ayrıca bölgemizde soğuk ve verimsiz yerler için kullanılan “Guz, Uz” yerler manası da Uzlara dayanmaktadır. Peçenek Boyunun ismini taşıyan yerleşim birimleri: Nefs-i Paçan (Çaykara/Maraşlı), Mezra-i Paçan (Çaykara/Taşlıgedik), Paçan Vahtanç (Çaykara/Koldere), Şinek Paçan (Çaykara/Ataköy); Uzların uzantısı olan Makların isimleri ile anılan yerleşim birimleri: Makavla (Sürmene/Petekli), Kalciye Ma’a Maklavita (Trabzon/Toklu), Makdanos Mahallesi (Çaykara/Soğanlı), Maki (Hayrat/Pınarca), Hola Makidanos (Dernekpazarı / Ormancık); Çiklere ait yerleşim birimleri de: Zigana/Çiganoy Vadisi (Maçka), Çikoli (Sürmene / Yokuşbaşı), Çikaren (Dernekpazarı / Dağeteği Köyünün bir mahallesi), vs. şeklinde sıralanabilir[12].
Gürcistan’a giren Kumanlar sadece askeri alanda değil, ülke yönetiminde de oldukça etkindiler. Özellikle annesi bir Kuman prensesi olan ünlü Gürcü Kraliçesi Tamara döneminde (1184-1214) devlet yönetimindeki etkinlikleri giderek artmıştır. Bu durum Gürcü kökenli idareciler arasında oldukça göze batmaktaydı. Bu nedenle, Kraliçe baskılara dayanamayarak baş komutan olan Kubasar Beği görevinden almak zorunda kalmıştır. Kubasar Beğ’in ahfadı da ilerleyen dönemde topraklarından ayrılıp Doğu Karadeniz dağlarını aşarak Trabzon ve Rize’ye yayılmışlardır. Etkinlikleri Osmanlı Döneminde de tımar sahibi Kumbasar oğulları olarak sürmüştür[15] .
Kraliçe Tamara döneminde Gürcistan’a ikinci büyük Kuman-Kıpçak göçü gerçekleşmiştir. Yeni gelen Kumanları eskilerinden ayırmak için “Yeni Kıpçaklar” olarak tanımlanmışlardır. Yine Kafkasya üzerinden yapılan bu göç Kuman Başbuğunun kardeşi Sevinç tarafından idare edilmiştir. 1204’te İstanbul Latin işgaline (Haçlılar) uğrayınca, Kraliçe Tamara yakın akrabası Komnenos Hanedanının varisleri olan David ve Alexius’u, Gürcistan’da Kumanlardan oluşturduğu bir orduyla İstanbul’a gönderdi. Fakat bunlardan Alexius Trabzon’u merkez edinerek, Bizans İmparatorluğunun uzantısı olan Trabzon Rum Devletini kurdu. Bu kez Trabzon Rum Devletinin kurulması ve savunulmasında hizmet eden Kumanlar çeşitli idari ve askeri görevlere atandılar[16]. Trabzon yöresine yerleşen Kumanlar hırıstıyanlığı kabul etmelerine rağmen, Türk kimliklerinden kopmamış oldukları, hatta kendi etnik kimliğini simgeleyen Öz Türkçe isimler kullandıkları Trabzon Rum Devletine ait belgelerden ve Osmanlı döneminde tutulan Tahrir Defterlerindeki kayıtlardan anlaşılmaktadır[17].
Trabzon Rum Devleti devrinde Giresun’dan Rize’ye kadar olan bölgeye yayılan Kuman Türklerine ait yer ve şahıs isimleri tarihi kayıtlarda mevcut olup günümüzde bile kullanılmaktadır. Kuman Türklerinin ismini taşıyan birimler; Aşağı ve Yukarı Kumanit (Sürmene/ Aşağı ve Yukarı Çavuşlu), Kumanit (Of / Kumludere), Kumanandoz Yaylası (Tonya), Kumano Deresi (Vakfıkebir), Kuman Yurdu Yaylası (Tirebolu) Kumanovacık Yaylası (Espiye), vs. şeklinde sıralanabilir. Ayrıca şimdiki Dernekpazarı’nın eski ismi “Kondu” ise tamamen Türkçe bir kelime olup, “oturdu”, “yerleşti” anlamına gelmektedir. Osmanlı fethi öncesi kurulduğu muhtemel olan Kondu’nun ismi o dönemden itibaren kullanılarak günümüze kadar ulaşmıştır.
Kumanların bölgedeki varlığına en önemli delillerden biri de bugün bile kullanılan sülale ve aile isimleridir. Kumanlara bağlı Cordan sülalesinin ismi; Arhavi ve Çaykara’da köy, mahalle, dere ve tepe isimleri olarak verilmiştir. İlginçtir ki, Cordanlara çeşitli yerlerde, farklı kimliklerde rastlanılmaktadır. Gürcistan’dakiler kendilerini Gürcü, Batum’dakiler Acara, Arhavi’dekiler Laz, Trabzon’dakiler Türk, daha da ilginci 1923’de Yunanistan’a göç ettirilen hıristiyan inancına mensup Cordanoğulları ise kendilerini antik Yunanlı olarak tanımlamaktadırlar. Cordanlardan başka Konguroğlu, Demircioğlu, Şişmanoğlu, Uzunoğlu, Saraloğlu gibi soy isimleri taşıyan ve oldukça kalabalık olan aileler de Kuman oymaklarının uzantılarıdır[18]. Bölgeye ait Kuman kökenli köy ve şahıs isimlerini çoğaltmak mümkündür. Kuman oymaklarından Komar oymağı, ismini Komarit (Of/Barış) ve Komera (Trabzon/ Yalıncak ) köylerine vermiştir. Kuman özel adlarından Ayaz, Balaban, Balta, Barkan, Boğa, Çakan, Çora, Kaba, Kaban, Kaçmaz, Kara, Karaca, Karaduman, Kepenek, Koç, Koçali, Koçkar, Kolbas, Külünk, Tepret,Tolun, Toruntay, Ulaş, vs. bölgede yer ve soy isim olarak sıklıkla rastlanılmaktadır.
Yukarıda bahsedilen Türk grupları genellikle bölgeye Kafkasya üzerinden giren gruplardır. Bunun dışında özellikle 1071 Malazgirt Meydan Muharebesiyle Selçukluların önderliğinde Anadolu’yu yurt edinen Oğuz boylarının bölgeye doğru sürekli bir yayılmacı etkinliği olmuştur. Bu kez, İran üzerinden Anadolu’ya yönelen göçlerle gelen Oğuzlar; Doğu, Orta ve Batı Anadolu’da olduğu kadar Karadeniz Bölgesi olarak tabir edilen Kuzey Anadolu’da da yoğunlaşmışlardır[19].
Selçuklular devrinde bölge birkaç kez ülke sınırları içine dahil edilmek istenmiş ise de[20] bu arzu yerine getirilememiş, fakat Trabzon Rum Devletine ait sınırlar oldukça küçültülmüş, ele geçirilen arazilere Çepniler yerleşmiştir. 13. – 14. yüzyıllarda Trabzon Rum Devletinin batı sınırı neredeyse bugünkü Trabzon Vilayeti sınırına kadar gerilemiştir.
Selçuklular, ardından 14. yüzyılda Doğu Anadolu ve Azerbaycan’da sivrilip yükselen Ak Koyunlu Türk Devleti zamanında bölge, İslam hukukuna göre bir darü’l-harb diyarı olarak nitelenmiş ve yoğun akınlara sahne olmuştur. Bayburt, Erzurum, Kars ve Azerbaycan yörelerinde geçen ve 16. yüzyılda kaleme alınan ünlü Dede Korkut Hikayelerinde Trabzon hiristiyanları ile yapılan mücadeleler sık sık dile getirilmektedir. Trabzon Rum Devleti’nin, İslam toprakları ile sınır olan Çaykara ve Maçka yöreleri bu mücadelenin en yoğun olduğu uç alanlardı. Bu nedenle sözü geçen yörelere 10-13. yüzyıllar arasında Kafkaslardan girip hırıstıyanlığı benimseyen Kuman Türklerinin, Müslümanlığı benimsemiş komşu Oğuz Türklerine karşı bakışını olumsuz biçimde değiştirmiştir[21].
Fethin ardından Trabzon ve yöresi “Trabzon Sancağı” adı altında bir idari birim olarak Osmanlı idari sistemi içerisinde yerini almıştır. O dönemde Trabzon sancağı şimdiki Rize, Trabzon, Gümüşhane, Giresun (güney kesimleri hariç) illerini kapsamaktaydı. Bu günkü Çaykara İlçesi ise sancağa bağlı Of Kazası sınırlarına dahil edilmişti[23]. Bu durum 1948’de Çaykara’nın Of’tan ayrılıp müstakil bir ilçe konumuna getirilmesine kadar sürmüştür. Kısaca, Çaykara 15. yüzyılın ortalarından 20. yüzyılın ortalarına kadar yaklaşık beş asır Of’a bağlı konumda kalmıştır.
Osmanlı devrinde Trabzon Sancağına yönelik oluşturulan Tahrir Defterine (288 nolu) göre şimdiki Çaykara ilçesinin arazisinde yerleşim birimi olarak dokuz adet köy bulunmaktaydı. Bunlar Gorgora (Eğridere), Holaysa (Yeşilalan), Paçan (Maraşlı), Yente (Çayıroba), Haldizen (Demirkapı), İbsil (Arpaözü), Aso (Derindere), Aşağı Ogene (Köknar) ve Yukarı Ogene (Karaçam) köyleridir. Buradan da anlaşılmaktadır ki, bugünkü Çaykara İlçesinin bulunduğu mevkideki Kadahor (Aşağıköy/Katahorion) köyü daha sonraki dönemlerde kurulmuştur[24].
Yörede kırsal hayatın egemen olduğu apaçık ortadadır. Arazi yapısının akarsular ve vadilerle oldukça parçalanmış olması ve büyük yerleşim biriminin serpilebileceği uygun arazinin olmaması, yüzyıllar boyunca kırsal hayatı hakim kılmıştır. 1554 tarihini taşıyan 288 numaralı Trabzon Livası Tahrir Defteri bölgede yaşayan nüfusu ve bunların dinlere göre dağılımını, ödenen vergileri, tarımsal üretimi; kısaca bölgenin sosyo-ekonomik portresini gözler önüne sermektedir. Sözü geçen deftere göre, Çaykara arazisindeki dokuz köyde tahmini olarak[25] toplam 1359 kişi yaşamaktaydı, bu nüfusun 70’ini Müslümanlar (% 5.15), 1289’unu hırıstıyanlar (% 94.84) oluşturmaktaydı. Bu nüfus özellikle bölgenin kuzeyinde (Yeşilalan, Maraşlı ve Eğridere) yoğunluk kazanmakta, güneyde yer alan köyler ise daha küçük yerleşim birimleri olarak kalmaktaydı. Bölgede İslamiyet’in yeni yeni kök salmakta olduğu anlaşılmaktadır[26].
Hanefi Bostan tarafından değerlendirilen aynı defterde, yine bu dokuz köyden tahsil edilen vergilere bakıldığında nüfusun tamamının tarım ve hayvancılıkla uğraştığı anlaşılmaktadır. Tarıma ayrılan arazilerin oldukça az bir alanı ihtiva etmesi (4.18 km2=4180 dönüm) doğal olarak hayvancılığı –bilhassa yayla hayvancılığını- ön plana çıkarmıştır. Bunun yanı sıra arıcılık da önemli bir uğraş alanı idi. Re’ayadan tahsil edilen vergiler resm-i ispençe (toplam 6500 akçe), resm-i niyabet (toplam 753 akçe), resm-i bennak (toplam 156 akçe), resm-i cerayim (toplam 234 akçe), resm-i arusiye (toplam 270 akçe), öşr-i baştina (toplam 794 akçe)’den oluşan toplam 8707 akçe olup, bunun yaklaşık ¾’ünü gayr-i müslimlerden alınan ispençe vergisi teşkil etmekteydi[27].
Yetiştirilen ürünlerden alınan vergiler, genellikle hububat türünden (dıhn-darı, kapluca – kapçıklı buğday) ve meyvelerden ibaretti. Hububat tarımı bölgenin kuzeyindeki üç köyde Gorgoras, Holaysa ve Paçan’da yoğunlaşmıştı. Toplanan ürün miktarı ise 2600 kile dolayında idi. Bölgede meyvecilik yaygın olup üzüm, ceviz, fındık, kestane, vs. yetiştirilen meyvelerin başında yer almaktaydı. Kayıtlara bakıldığında meyveciliğin yine adı geçen üç köyde yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu vergiler dışında resm-i kovan (bal) 655 akçe; resm-i hınzır (domuz) 25 akçe, resm-i ganem (koyun) 80 akçe vergi alınmıştı. Son olarak altı köyde bulunan 8 değirmenden resm-i asiyab adı altında 219 akçe gelir tahsil edilmişti[28]. Genel olarak toplanan vergilere bakıldığında Paçan, Gorgoras ve Holaysa köylerinin ödediği vergiler, mevcut dokuz köyün ödediği vergilerin % 82.39’unu karşıladığı anlaşılmaktadır[29].
1583 tarihli Trabzon Sancağına ait 29 numaralı mufassal tahrir defterindeki bilgileri değerlendiren Hanefi Bostan, Çaykara yöresindeki değişikliklere dikkat çekmektedir. Öncelikle yörede yer alan 9 köye Uzuntarla adında yeni bir köy eklenmiş oldu. Yöre nüfusunda belirgin bir artış olduğu gözlenmekte, buna göre, Müslümanların sayısı 921’e, hırıstıyanların sayısı ise 1.915’e ulaşmıştır. Böylece Müslüman oranı 1554’de % 5.15’ten % 32.47’ye yükselmiş, hırıstıyan oranı da 1554’te % 94.84’ten % 67.52’ye düşmüştür. Yaklaşık otuz sene içinde gerçekleşen bu artışın normal bir artış olmadığı, bölgeye hem gayr-i müslim hem de müslüman halkın zorunlu iskana tabi tutulduğunu ortaya çıkarmaktadır. Örneğin Yente (Çayıroba) köyünün tahmini nüfusu 1554’te 13 müslim, 38’i gayr-i müslim olmak üzere toplam 51 iken, 1583’te 671 müslim ve 65’i gayr-ı müslim olmak üzere 736’ya yükselmiştir. Aradaki bu uçurum ancak zorunlu iskanla açıklanabilir[30].
Zorunlu iskana tabi tutulanların listesi olmadığından dolayı, bu iskanın ne zaman ve nerelere yapıldığı tam olarak anlaşılamamaktadır. Fakat bilinen gerçek şudur ki, Osmanlı Devletinde zorunlu iskan hareketlerinin daima uygulandığı (özellikle 14.-16. yüzyıllar) ve feth edilen yörenin Türkleşmesine önem verildiğidir[31]. Bu bağlamda, Trabzon ve Rize yöresine gerek Orta ve Güney Anadolu’dan (Karaman – Maraş vs.) gerekse Doğu Anadolu’dan (Kars, Erzurum) ve Azerbaycan’dan Türkler tedrici biçimde getirilerek zorunlu iskana tabi tutulmuşlardır. Bunların dışında Doğu Anadolu ve Azerbaycan’da hakim olan Sünni Ak Koyunlu Türk Hanedanın yıkılıp yerine Şii Safevi Hanedanının iş başına gelmesiyle birlikte, Safevilere tabi olmak istemeyen Sünni Türk gruplar Trabzon ve Rize’ye yerleştirilmişlerdir. Bugün bile ismi geçen yörelerde çoğu kez Azeri ağzının çeşitli biçimleri belirgin olarak varlığını sürdürmektedir[32]. Bölgenin müslümanlaşması ile ilgili olarak 16. yüzyılda bölgeye gelen Maraşlı Hoca Saçaklızade Osman Efendinin dini telkinleri çok etkili olmuştur. Geldiği dönem ve faaliyetleri hakkında çelişkilerle dolu açıklamalar mevcut ise de onun toplum üzerindeki manevi etkisinin uzun bir süre sürdüğü muhakkaktır[33].
1583 tarihli deftere göre yürütülen ekonomik faaliyetlerde pek fazla farklılık görülmemektedir. Yine tarım ve hayvancılık ön planda bulunmakta, ancak tarımsal alanlarda ve tahsil edilen vergilerde artış gözlenmektedir. Üretim yapılan toprakların alanı 5.570 dönüme ulaşmış, tahsil edilen vergiler ise 30 yıllık bir süreçte 17.655 akçeden % 145.99’luk bir artışla 43.430 akçeye yükselmiştir[34].
Daha önce de belirtildiği gibi yöredeki köy sayısı 16. yüzyıl sonlarında 10 adet idi. İlerleyen dönemlerde belgelerden de anlaşıldığı gibi bunların sayısı giderek artmış, ve bunlara Kadahor (bugünkü Çaykara), Şerah (Uzungöl), Fotinos (Kabataş), Hopşera (Akdoğan) ve Şur (Şahinkaya), gibi yeni köyler eklenmiştir. Bu köylerden Kadahor (Çaykara/Merkez), aşağı kesimde bulunan köyler için (Gorgora, Paçan, Holaysa, Fotinos, Hopşera ve Şur gibi) genel bir pyeri konumundaydı. Çünkü, coğrafi konumu itibarıyle Kadahor, adı geçen köylerin tam ortasında, vadilerin ve yolların birleştiği mevkide kurulmuştur. Bu konumundan ötürü daha sonraki dönemlerde, bölgenin merkezi olma görevini üstlenecektir.
17.-18. yüzyıllarda bölge dini, ekonomik ve hukuki boyutta önemli bir hareketliliğe sahiptir. Bu dönemde yörede İslam dini kök salmış ve halkın çoğunluğu bu dine girmiştir. Of Kazası üzerine yapılan bir çalışmada, bölge de yaşayanlarının toplu olarak İslamiyet’e geçiş zamanının 17. yüzyıla denk geldiği öne sürülmektedir[35]. Yine derlenen çeşitli belgelerden[36], sözü edilen dönemlerde bölge sakinlerini etkileyen en önemli sorunların başında, yayla-mera ve orman ihtilafları, arazi davaları, ehl-i örf olarak tabir edilen idarecilerin özellikle vergiler hususunda çıkardıkları zorluklar, usulsüz uygulamalar ve eşkıya olayları gelmektedir. Bütün bu sorunların yanında, yöre sakinleri devletin öngörmüş olduğu sorumlulukları yerine getirmeye çalışarak günlük hayatına devam etmiştir. Bunun en güzel örneklerinden biri de 1694 tarihinde, devam etmekte olan Osmanlı – Avusturya Savaşı için Trabzon ve olan bağlı kazalardan toplam 7.700 nefer temin edilmesidir. Bir belgeye göre; Macaristan Seferi için Trabzon yöresinden temin edilen “mecmu’ 7.700 neferden başka zikr olunan kazalarda sakin ağa ve çavuş ve emlak sahibi kudretli zevattan her ne kadar varsa bayrak açtırub ve üzerlerine başbuğ nasb ve Ruz-ı Hızırda” Edirne’de toplanılması emredilmiş ve Of Kazasından 1000 nefer gönderilmesi uygun görülmüştü[37]. Of Kazasına bağlı olmasından dolayı, bu sefere Çaykara’dan da iştirak edenlerin olması kuvvetle muhtemeldir.
Elimizdeki belgelerden, 18. yüzyıl boyunca Çaykara’nın çevresinde bulunan yayla-mera ve ormanlarla ilgili bir takım anlaşmazlıkların ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Bölgede kırsal hayatın hakim olmasından dolayı, yayla ve meraların toplum ekonomisinde büyük yeri vardır. Bu nedenle, köyler arasında kullanılan yayla ve meralarla bağlantılı davalar sık sık karşımıza çıkarmaktadır. Tespit edebildiğimiz dava sayısı 10 olup, genellikle günümüz Çaykara’sına bağlı köyler arasında, bazen de diğer ilçelere bağlı köyler arasında vuku bulmuştur. 1716’da (evahir-i Rebiülevvel 1128) Trabzon beyler beyi ve Of kadısına gönderilen bir hükümde; Ogene-i Süfla (Köknar Köyü) ahalisinden bazı ileri gelenler kendilerine ait olan “Gorgan Bük” isimli yaylaya Şerah (Uzungöl) ahalisinin sahip çıktıklarını belirtmişler; yapılan incelemeler sonucunda, “… Şerah Karyesi ahalisinin alakası olmayub bunların eba an ceddin tapulu ve temessüklü mutasarrıf oldukları çayırların olduğu şer’an sabit …” olduğu anlaşılmış ve dava Ogene-i Süfla ahalisinin lehine sonuçlandırılmıştır[38]. 1724’te (evahir-i Receb 1136) Holaysa ile Kilendiş köylerinin müşterek kullandıkları Çahmut Yaylası ile ilgili davada; Holaysa köyü ahalisinin “… şirrete salik ve ol yaylağı müstakilen zabt iderüz deyü taarruz itmeleri …” neticesinde, Kilendişliler tarafından mahkemeye verilmişlerdir. Bu mesele mahkeme tarafından “… ol yaylak yerlerinde olan hüccet-i şer’iye mucebince kadimi üzere iştiraken zabt ittürülüb …” mülahazasıyla eskiden olduğu gibi iki köy arasında ortak kullanılması kararına varılarak çözüme kavuşturulmuştur[39].
1732’de (evahir-i Zilhicce 1144) Hopşera, Ogene ve Şur köylerinin ortak olarak (ber vech-i iştirak) kullandıkları Eğrisu Yaylasında, Şur (Şahinkaya) Köyünden birkaç kişinin gelip bazı alanları tarım arazisi olarak açtıkları ve yaylağı kullananların hayvanlarına zarar verdiklerinden dolayı dava etmişlerdir. Dava sonucunda “… zikr olunan yaylak yerleri kadimi üzere ber vech-i iştirak zabt ittürülüb ziraatden men’ ve teaddi ve rencide ittürülmemek …” şeklinde karar çıkarılarak, yine yaylanın üç köy arasında ortaklaşa kullanılması ve tarım alanlarına açılmaması öngörülmüştür[40].
1782’de görülen iki ayrı davadan ilkinde; (evail-i Rebiülevvel 1196) Aşağı Ogene köyü halkının eskiden beri tarla ve otlak olarak kullandıkları bir araziye, Yukarı Ogene halkının arazinin kendilerine ait olduğunu belirtip itiraz etmesi üzerine dava açılmış ve yapılan incelemelerle arazinin Aşağı Ogene köyü halkına ait olduğu belirlenmiştir[41]. İkincisi de, (evail-i Şaban 1196) Paçan Köyü ile Şerah Köyü arasında gerçekleşmiştir. Paçan köyü halkının tapulu malı olan müstakil yayla için, her yıl gereken vergileri vermek suretiyle yararlandıklarını, bu duruma Şerah halkının itiraz ederek Paçanlılara müdahale ettikleri anlaşılmış ve sonuçta yaylanın gerçek sahibi olan Paçanlılara geri verilmesi uygun görülmüştür[42].
Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür; nitekim, 1792’de (evasıt-ı Şevval 1206) Paçan Köyü ile Vartan Köyü arasında[43]; 1760’ta (1173) Hopşera Köyü ile Hola Köyü arasında[44]; 1784’de (evail-i Rebiülahir 1198) Paçan Köyü ile Şerah Köyü arasında[45] benzer yayla davaları vuku bulmuştur. Bu tip davalar sadece yaylalarla sınırlı kalmıyor, bazen ormanlar için de söz konusu oluyordu. Örneğin, 1793’te (evasıt-ı Şevval 1207) görülen bir davada Yente (Çayıroba) Köyü ahalisinin odun ve kereste ihtiyaçlarını karşıladıkları koruya başka köylerden gelen kişilerin sahip çıkmak istemesi üzerine durumun araştırılması talebi olunca korunun Yente ahalisine ait olduğu belirlenerek dava onların lehinde sonuçlanmıştır[46].
Mahkemeye intikal eden davalar bazen de ehl-i örfün kanuna aykırı talep ve davranışlarından kaynaklanmaktaydı. Özellikle vergi tahsilinde yapılan bazı usulsüzlüklerin, mali açıdan halkı oldukça bunaltması üzerine, yetkililerin bu konuda önlem alması için durum sık sık gerekli mercilere arz edilmiştir. Örneğin 1729’da (evail-i Muharrem 1142) Trabzon valisi ve Of kadısına gönderilen bir hükümde Of Kazasında görevli Çimşidoğlu isimli Trabzon Müteselliminin göreve başladığı iki yıllık süreçte, çeşitli bahanelerle halktan haksız yere bir takım taleplerde bulunması ve halkı soymaya kalkışması üzerine şikayet edilerek gereğinin yapılması istenmiştir[47]. Yine 1720’de (evasıt-ı Şaban 1132) Erbab-ı tımar karyelerinden Holaysa Köyü halkı, Trabzon mutasarrıflarına hasıl kayıt olunan yaylağı öteden beri kullanırlarken, vali tarafından bölgeye mütesellim ve voyvoda olarak atanan kişilerin ahaliyi soymaya kalktıklarını bildirerek validen durum karşısında önlem alınmasını rica etmişlerdir[48]. Ehl-i örfün usulsüz uygulamalarına karşın, bölge ahalisinden de bazıları yükümlü oldukları vergileri ödememekte ısrar ediyorlardı. Örneğin 1704 (hicri 1116) tarihli bir belgeden Paçan Köyünden bazı kişilerin öşürlerini vermede direndikleri anlaşılmaktadır[49].
Bölgede meydana gelen karışıklıkların başında halkı oldukça bunaltan ve çevreyi etkisi altına alıp dilediği gibi sömüren eşkiyalar gelmekteydi. Of Kazasının bütününde, özellikle 18. yüzyılda yaygınlaşan eşkiyalık hareketleri, sosyo-ekonomik açıdan köyleri harabeye çevirmiştir. Bu hareketler Çaykara ve çevresini de oldukça etkilemiştir. Çünkü, bölgenin dağlık ve ormanlık arazilerle çevrili olması meskun köylerin ve hanelerin dağınık olması, eşkiyalık hareketleri için oldukça elverişli şartlar oluşturmaktaydı. Bu eşkiyalık hareketlerinin birinde, bölge tarihi için oldukça mühim bir gelişme ortaya çıkmıştır. Bu gelişme 1709 (Hicri 1121) tarihinde bölgede vuku bulan kargaşanın önlenmesi için bazı köylerin zorla boşaltılıp Kafkasya’nın Karadeniz kıyılarında yeniden inşa edilen Anagra (Gagra)[50] kalesine toptan sürgün edilmesidir.
1709 (1121) tarihli bir fermanda zorla iskan hareketinin hangi olaylar sonucunda ortaya çıkmış olduğu detaylı bir şekilde anlatılmıştır. Trabzon Valisi Abdullah Paşa’ya gönderilen bu fermana göre, avarız ve bedel-i nüzüllerin (olağanüstü vergiler) tahsili için Of kazasına gönderilen görevlilere, kazaya bağlı Zeno (Akköse), Kondu (Dernekpazarı), Zisino (Bölümlü), Hola-i Kebir, Kadahor (Çaykara), Paçan (Maraşlı) ve Fotinos (Kabataş) köyleri ahalileri ile adı geçen köylere dışarıdan gelip yerleşen Ayaslo (Ayasoğulları) ve Kolotlo (Kolotoğulları) kabilelerine mensup kişiler engel olmaya çalışmışlardır. Talep edilen vergilerin toplanması için yapılan ihtarlara aldırış etmemiş, üstelik silahlanıp sarp mahallere yerleşmiş ve yakın köylerden de yandaşlar bularak hareketlerine devam etmişlerdir. Ayrıca adı geçen gruplar eskiden beri kurulan hafta pazarını da bulunduğu mevkiden yıkıp kendilerine yakın yere nakletmeleriyle birlikte olaylar büyümeye başlamıştır. Bu kez eşkiyalar bölgedeki diğer köylere saldırarak yağmalama, ırza geçme, kadın ve kızları zorla birbirlerine nikahlamak suretiyle çevrede baskı ve kötülüklerini artırmışlardır. Üstelik, Of Kadısının evini de basarak tehdit etmiş ve yağmalamışlardır. Bütün bunlardan dolayı, eşkiyalığın kontrol altına alınabilmesi için başka bir bölgeye zorunlu sürgüne tabi tutulması kararlaştırılmıştır. Bu nedenle karar gereğince adı geçen köy ahalileri ile Ayasoğulları ve Kolotoğulları mensuplarının “… Gürcistan hududunda indiha-i serhadd-i İslamiyede müceddiden bina olunan Anagra Kal’ası havalisine vaki’ arazi-i hali ani’r-ra’iye ve ikamet …” için gönderilmesi uygun bulunmuştur[51]. Bu iskan hareketinin gerçekleştirilmiş olduğu bir yıl sonra gönderilen başka bir belgeden anlaşılmaktadır[52].
Ayanların yol açmış olduğu bu kargaşa döneminde Osmanlı Devletindeki Ayan İsyanlarının en yoğun ve en etkin olduğu yörelerden biri de Samsun’dan Batum’a kadar uzanan Trabzon Eyaletiydi. Bu bölgede gücü elinde bulunduran ayanlar 1814-1834 yılları arasında beş ayrı isyan gerçekleştirmişler ve bölgeyi zaman zaman tümüyle kontrol altına almışlardır. Ayrıca bölgedeki ayanların, kendi aralarında akrabalık tesis ederek güçlerini ve dostluklarını pekiştirmesi merkezi otoriteyi oldukça güç durumda bırakmıştır. Örneğin, bölgede en etkin durumda bulunan Tuzcuoğlu Memiş Ağa’nın 1817’de Of’ta katledilmesinden sonra ortaya çıkan isyanlarda (1818-1821) damadı Kalcıoğlu Osman Bey ön plandadır[54].
Tuzcuoğlu Memiş Ağa İsyanı (1814-1817) yaklaşık üç yıl kadar sürmüş ve Hopa’dan Ordu’ya kadar bütün bölgeyi etkilemiştir. İsyan döneminde Trabzon Şehrini ele geçirmiş (1816) bunun sonucunda, merkezi otoriteyi temsil eden görevliler (vali, kaymakam, vs. ) şehri terk ederek Ünye’ye sığınmışlardır. Merkezi otoritenin Memiş Ağa’nın işgalleri sonucunda sarsılmasıyla harekete geçen hükümet güçleri, Trabzon’u karadan ve denizden kuşatmış, ayrıca Memiş Ağa’nın yanında yer alan bir takım güçleri de kendi saflarına çekerek etkisiz hale getirmişlerdir. 1816 yılı Ağustos’unda işgal edilen Trabzon, yaklaşık 4 ay sonra tekrar hükümet kontrolüne girmiştir. Bu hareket sonucunda Rize’ye kaçan Memiş Ağa, burada tutunamayacağını anlayınca Of’a yönelerek, Çakıroğlu İsmail Ağa’ya sığınmıştır. Trabzon Valisi, Memiş Ağa’nın ortadan kaldırılması için Padişaha müracaat ederek Erzurum Valisinin de emrindeki kuvvetlerle Bayburt – Çaykara üzerinden hareket etmek suretiyle bölgedeki hükümet güçleriyle birleşerek Of’un kuşatılmasını istemiştir. Nitekim, bu harekat gerçekleştirilerek 26 Ekim 1817’de Tuzcuoğlu Memiş Ağa, misafir olarak bulunduğu Of’un Maki (Pınarca) köyünde yakalanarak idam edilmiş ve ilk Tuzcuoğlu isyanı bastırılmıştır[55]. Ardından tekrar alevlenen ayan isyanları (ki yine Tuzcuoğulları ön plandadır) 1834’te tümüyle bastırılmış, merkezi otorite tekrar kurularak bölgenin iç emniyeti sağlanmıştır[56].
Tuzcuoğulları isyanlarının en kanlı çatışmaları Of Kazası ve civarında gerçekleşmiştir. Bu nedenle en büyük yıkımı yine aynı bölge görmüştür. Bu yıkım sadece isyanlar nedeniyle değil, aynı zamanda ayanlar tarafından halkın üzerine yıkılan gelişi güzel taleplerle olmaktaydı. Zira halk, tek geçim kaynağı olan tarımsal faaliyetlerden kazandıklarının bir kısmını vermek zorunda bırakılmakta ve bundan dolayı ekonomik gücünü kaybetmekteydi. Bu durumdan, Of Kazasına bağlı bulunan Çaykara ve çevre köylerin etkilenmemesi mümkün değildir. Fakat bunun ne derecede etkili olduğu şimdilik bilinmemektedir. Ancak, bulunup değerlendirilebilecek arşiv belgeleri sayesinde bu durum ortaya çıkarılabilir.
Paçan ve Gorgoras arasındaki çekişmeler bununla ibaret değildir. Bu kez, yukarıdaki davadan üç yıl sonra, yeniden mahkemelik olmuşlardır. 1843’te (evail-i Şaban 1259) vuku bulan bu çekişmede, Paçan Köyünden bir grup kişiye ait tapulu ve temessüklü arazinin kendilerine ait olduğu ve tasarruf ettikleri arazilerin vergilerini her yıl düzenli verdiklerini belirtmişlerdir. Buna rağmen, Gorgoras Köyü halkı sözü geçen arazinin kendilerinin olduğunu beyan ederek komşu Paçanlıların haklarını gasp etmek istemeleri ile konu mahkemeye intikal etmiştir[59]. Yayla davalarını artırmak mümkündür. Örneğin, 1860’ta (1277) Paçan ile Hola-i Kebir arasında mera[60]; 1868’de (1285) Şerah, Haros ve Yente köyleri arasında yayla[61]; 1875’te (1292) Gorgoras, Holaysa ve Paçan arasında yayla[62] davaları görülmüş ve sonuca bağlanmıştır.
Bölgede yaşanan bu olumsuz durumlara rağmen, yöre halkı yetiştirdiği ürünleri pazarda satarak ihtiyaçlarını karşılamış ve gündelik yaşantısına devam etmiştir. O dönemlerde yöre pazarı Baltacı Vadisinde bulunan “Eskipazar” mevkiinde kurulmaktaydı. 1834 yılında (Hicri 1250) Çaykara’nın içinde yer aldığı Solaklı Vadisi halkıyla, pazarın kurulduğu Baltacı Vadisi halkı arasında eskiden beri devam eden anlaşmazlıklar nedeniyle[63], yeni bir Pazar kurulması teklif edildi. Bu öneri, aynı yıl değerlendirilerek Solaklı Deresi halkının kendi taraflarında Pazar günleri faal olabilecek yeni bir pazar kurmaları uygun bulunmuştur[64]. Böylece yöre halkı daha uzak bir yere gitmekten kurtularak, mahsullerini kendi bölgelerinde satma ve ihtiyaçlarını karşılama imkanını yakalamışlardır.
1876 tarihli Trabzon Vilayet Salnamesinin Of Kazasına ayrılan kısmın Çaykara yöresine ait bilgilerine bakıldığında, 16. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar geçen sürede bölgede bir çok değişikliklerin olduğu gözlenmektedir. Bu değişikliklerden birincisi, köy seviyesinde bulunan yerleşim birimlerindeki artıştır. Bilindiği gibi, 1554 tarihli Trabzon Sancağı Tahrir Defterinde 9 adet köy var iken, bu sayı yenileri de eklenerek 1876 tarihli Vilayet Salnamesinde 24’e ulaşmıştır. Köyler genellikle günümüz Çaykara merkezinin çevresine ve Solaklı Vadisinin yukarı kesimindeki yamaçlara serpilmiştir[66].
Bölgedeki demografik duruma gelince, nüfusun[67] 7.086’ya (kadın nüfusu ile yaklaşık 14.000), hane sayısının 1.734’e ulaştığı ve daha çok aşağı (kuzey) kesimde yoğunlaştığı göze çarpmaktadır. Bu arada, nüfusu kalabalık olan köyler (erkek nüfusu 400’ü aşanlar) Şerah (Uzungöl), Şinek Paçan (Ataköy), Fotinos (Kabataş), Şur (Şahinkaya), Holaysa (Yeşilalan), Nefs-i Paçan (Maraşlı) ve Gorgoras (Eğridere) şeklinde sıralanmaktadır. Cumhuriyet döneminde ilçe merkezi olan Kadahor (Çaykara) ise, 1876 verilerinde orta büyüklükte bir köy görünümündedir[68].
Aynı tarihte eldeki verilerden İslam dininin bölgeye tümüyle egemen olduğunu görmekteyiz. Çünkü, istatistik veriler incelendiğinde gayr-i müslimlerin ödemekle yükümlü oldukları “bedel-i askeriye” vergisinin, aşağıdaki tabloda da görüleceği gibi her hangi bir köyde ödenmediği anlaşılmaktadır.Yine aynı verilere göre, Of Kazası (bu günkü Of, Çaykara, Hayrat ve Dernekpazarı ilçeleri) dahilinde tahsil edilen bedel-i askeriye (toplam 8.132 kuruş) vergisinin daha ziyade sahil kesimi köylerinden toplandığı ortaya çıkmaktadır[69]. Örneğin 1872 tarihli Vilayet Salnamesinde Of Kazasına bağlı toplam 103 köyde, sadece 83 hanelik bir hırıstıyan nüfus barınmakta olup, bunların tümü sahil köylerinde meskun durumdaydı[70].
1876 Vilayet Salnamesi verilerinden, yörede kırsal yaşama hakim olan tarım ve hayvancılığın en önemli geçim kaynağı olduğu anlaşılmaktadır. Bu verilerde, Of Kazasına bağlı köylerde yetiştirilen büyük ve küçük baş hayvanlar ayrı ayrı listelenmişlerdir. Listede yer alan Çaykara yöresi köylerinin yaylalara yakın olması ve bölgenin bu açıdan büyük bir potansiyele sahip olması dolayısıyla, hayvancılığın oldukça önemsendiğini gözler önüne sermektedir. Yine aynı verilerde, Çaykara yöresinden toplanan vergilerde “Aşar Vergisi” 161.296 kuruşla ilk sırayı almakta, ardından diğer karma vergiler (toplam 92.083) gelmektedir.
1876 yılı istatistik verileri incelendiğinde, Of Kazası geneli ile bu günkü Çaykara yöresi karşılaştırıldığında oldukça ilginç oranlar ortaya çıkmaktadır. Buna göre, köylerin yaklaşık % 23’ü (Çaykara 24, toplam 103); nüfusun (sadece erkek nüfus) % 29.8’i (Çaykara 7.086, toplam 23.772); hanelerin % 29.3’ü (Çaykara 1.734, toplam 5.920); aşar vergisinin % 22.5’i (Çaykara 161.296, toplam 715.888); ve diğer karma vergilerin % 27.9’u (Çaykara 92.083, toplam 329.774) Çaykara’nın payına düşmektedir[71]. Of Kazasının genelini göz önünde bulundurursak, ortaya çıkan oranların Çaykara için hiçte küçümsenmeyecek derecede olduğunu düşünebiliriz.
Tablo: I 1876 Tarihli Trabzon Vilayet Salnamesine Göre Çaykara Yöresi
Köyler | Hane | Nüfus | Bedel-i Askeriye | Aşar Vergisi | Karma Vergiler |
Akdoğan (Yukarı Hopşera) | 60 | 320 | — | 6.880 | 3.578 |
Arpaözü (İpsil) | 27 | 138 | — | 2.834 | 1.080 |
Aşağı Kumlu (Aşağı Mimilos) | 56 | 226 | — | 2.808 | 1.654 |
Ataköy (Şinek Paçan) | 111 | 615 | — | 8.261 | 3.743 |
Çambaşı (Anaso) | 37 | 177 | — | 11.531 | 4.745 |
Çayıroba (Yente) | 49 | 182 | — | 4.211 | 2.169 |
Çaykara (Kadahor) | 49 | 234 | — | 6.381 | 3.303 |
Demirkapı (Haldizen) | 27 | 134 | — | 4.090 | 1.626 |
Derindere (Asofoliza) | 36 | 95 | — | 2.592 | 1.080 |
Eğridere (Gorgoras) | 88 | 406 | — | 9.149 | 5.587 |
Kabataş (Fotinos) | 131 | 581 | — | 10.552 | 6.953 |
Karaçam (Yukarı Ogene) | 77 | 310 | — | 8.961 | 5.606 |
Koldere (Vahtanç) | 24 | 93 | — | 3.239 | 1.716 |
Köknar (Aşağı Ogene) | 85 | 305 | — | 8.629 | 3.106 |
Köseli | 16 | 47 | — | 1.472 | 754 |
Maraşlı (Nefs-i Paçan) | 99 | 423 | — | 5.457 | 3.132 |
Soğanlı (Aşağı Hopşera) | 57 | 279 | — | 6.080 | 3.207 |
Şahinkaya (Şur) | 120 | 499 | — | 15.780 | 8.555 |
Taşkıran (Çoroş) | 37 | 177 | — | 4.248 | 7.146 |
Taşlıgedik (Mezra-i Paçan) | 55 | 225 | — | 2.320 | 1.034 |
Uzungöl (Şerah) | 229 | 710 | — | 10.400 | 7.655 |
Uzuntarla (Alisinos) | 59 | 297 | — | 4.502 | 2.678 |
Yeşilalan (Holaysa) | 165 | 493 | — | 19.280 | 11.129 |
Yukarı Kumlu (Yukarı Mimilos) | 40 | 120 | — | 1.639 | 847 |
TOPLAM | 1.734 | 7.086 | — | 161.292 | 92.083 |
Çaykara yöresinin yaşadığı en önemli tarihi olaylardan birisi de Haziran 1914’te fiilen başlayan I. Dünya Savaşı ve onun getirmiş olduğu yıkımlardır. Bilindiği gibi Avrupa’da savaş henüz çıktığı yıllarda, Osmanlı Devleti, savaşan grupların her hangi birine katılmayarak tarafsız kalmıştı. Fakat gelişen olaylar, Osmanlı Devletini de Almanya’nın liderliğindeki “İttifak Devletleri” safında savaşa sürüklemiştir. Jeopolitik açıdan oldukça önemli bir konumda bulunan Osmanlı Devleti’nin savaşa katılmasıyla birlikte, cepheler çoğalmış ve İttifak Devletlerinin Avrupa’daki işleri hafiflemişti. Türk insanı, yurt savunması için Irak, Kanal (Filistin), Çanakkale, Kafkasya, vs. gibi cephelerde aynı anda savaşmak zorunda kalmış ve büyük zayiatlar vermiştir.
Bunlardan Kafkasya Cephesi, Doğu Anadolu üzerinden Rusya’ya karşı açılanıdır. Bu cephenin açılmasındaki esas amaç, Kafkasya’dan girip Rusları arkadan kuşatmak ve Doğu Avrupa’da etkisiz hale getirmekti. Fakat umulan olmadı ve kış mevsiminde Sarıkamış üzerinden Ruslara karşı yapılan taarruz, büyük bir talihsizlik ve ağır bir yenilgi ile sonuçlandı. Rusların karşı harekata başlamaları ile birlikte, bütün Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz bölgeleri tehlike altına girerek, Osmanlı Ordusunun tedrici olarak geri çekilmesine neden olmuştur. İki yönden ilerleyen Rus kuvvetleri, 1915-1916 yıllarında Erzurum, Bayburt, Muş, Van, Bitlis, Erzincan, Rize, Trabzon ve Gümüşhane’yi ele geçirerek Anadolu’yu tehdit eder duruma gelmişlerdir.
Erzurum ve Trabzon yönünde ilerlemeyi hedefleyen Rus kuvvetleri, Erzurum yönünde hızlı hareket ettiği halde, aynı hızı denizden de desteklenmesine rağmen Trabzon yönünde Karadeniz sahilinden düzenlediği işgal hareketinde gösteremedi. Bunun en önemli nedenleri arasında, arazinin oldukça engebeli ve savunmaya elverişli olması önemliydi. Ayrıca, bölge ahalisinin toplanarak oluşturdukları çetelerle de vur-kaç taktiği uygulayarak Rusları yer yer durdurmaya muvaffak olmuşlardır. Bu yüzden sahilden Trabzon’a doğru yapılan Rus işgal harekatı ilk anda sadece kıyı kesimiyle sınırlı kalmış ve iç kesimlere etki edememiştir. İlerleyen Ruslar, 24 Şubat 1916’da Rize’yi, 15 Mart 1916’da Of’u, 18 Nisan 1916’da Trabzon’u işgal ettiler[72].
Rus işgaline karşı ilk önemli yerel direniş Rize’nin işgalinden hemen sonra Of ile Rize arasındaki Baltacı Deresi’nde olmuştur. Bu direniş yaklaşık bir ay kadar sürmüştür. Of’un işgalinden sonra da daha çok yörenin iç kesimlerinin savunulmasına yönelik küçük boyutlu ve dağınık biçimdeki çete faaliyetleri devam etmiştir. Of’un işgali beraberinde, Solaklı Vadisinin savunulması için düzenlenen direnişi getirdi. Ruslar yöredeki direnişi kırarak Soğanlı ve Demirkapı geçitlerinden Bayburt Ovasına inmeyi, dolayısıyla buradaki Rus Ordusuyla birleşmeyi hedeflemişti. Bir ikinci hedef olarak da Çaykara’nın batısında bulunan yüksek yaylaları aşıp, dağlardan aşağı inerek, sahilde ilerleyen Rus ordusunu uğraştıran Türk direnişçilerini etkisiz hale getirmek ve işgali kolaylaştırmaktı[73].
Hedeflerini iyi belirlemelerine rağmen, Rusların bu tasarısı ilk aşamada pek faydalı olamadı. Zira yörenin gerçek sahipleri olan Türk çeteciler, Ruslara büyük kayıplar verdirdiler. Fakat sayıca üstün olan Ruslar, bir süre sonra Çaykara’nın aşağı kesiminde yer alan köyleri Şinek Paçan’a (Ataköy) kadar işgal etmeyi başardılar. Yöre halkı, kıyıdan uzakta olduğu için Trabzon’un sahil kesimindeki halk gibi muhacir çıkmaya fırsat bulamadığından, daha çok dağlara doğru çekilmiş ve direnişlerine devam etmişlerdir. Ruslara karşı önemli direnişlerden biri de yine Çaykara sınırları dahilinde bulunan Sultan Murad Yaylasında vuku bulmuş, büyük kahramanlıklar gösterilerek yörenin savunulmasında örneği görülmemiş çarpışmalar meydana gelmiştir.
Dünya Savaşı devam ederken 1917’de Çarlık Rusya’sında ortaya çıkan “Bolşevik İhtilali” ile Rusya savaştan çekilmiştir. Osmanlı Devleti’nin de içinde bulunduğu İttifak Devletleri ile imzaladığı Brest Litovsk Ateşkes Antlaşmasıyla (15 Aralık 1917) işgal etmiş olduğu topraklardan çekilmeyi kabul etti. İhtilal öncesinde Rus kuvvetleri Görele’nin batısındaki Harşit Çayına kadar ilerlemiş ve yeni bir savunma hattı oluşturmuştu. Fakat İhtilal sonrası yaklaşık beş ay içerisinde Doğu Karadeniz’de işgal etmiş oldukları yerleri boşaltarak geri çekilmişlerdir. Bu geri çekilişle birlikte Türk kuvvetleri 24 Şubat 1918’de Trabzon’u, birkaç gün sonra da Sürmene ve Of ile birlikte 27 Şubat’ta da Çaykara’yı kurtararak yeniden özgürlüğüne kavuşturmuştur.
Osmanlı Devleti doğu sınırlarını güvenlik altına almasına rağmen, 1918 yılı sonlarında kötü yazgıdan kendini kurtaramamıştır. 30 Ekim 1918’de imzaladığı Mondros Ateşkes Antlaşmasıyla yenilgiyi kabul eden Osmanlı Devleti, bir müddet sonra şartları daha ağır olan Sevr Antlaşması yaptırımıyla karşı karşıya kalmıştır. Ülke yer yer İtilaf Devletlerinin işgaline düşerken, ülke içinde yaşayan azınlıklar da bir takım isteklerde bulunmaya ve mirastan pay almaya çalışıyorlardı. Bu azınlıklardan en etkili olanlardan biri Doğu Karadeniz’de yaşayan Rumlardı. Amaçları bölgede bağımsız bir Rum Pontos devleti ihya etmekti. Rus işgali devrinde de yörenin Türk ahalisine çok kötülükler yapan Rumların bu istekleri yöre halkı arasında büyük tepkiyle karşılandı.
Bölgede durumun kontrol altına alınmasından sonra, her Türk gibi Çaykara halkından da yurdun kurtarılması için verilen Milli Mücadeleye katkıda bulunanların sayısı oldukça fazla olmuştur. Nihayet, Mudanya Ateşkes Antlaşmasıyla (11 Ekim 1922) yurda saldıran düşman orduları geri çekilmek zorunda kalmıştır. Ardından başlayan ve sonuca varılan Lozan Görüşmeleri ile ülkenin bağımsızlığı temin edilmiş, 29 Ekim 1923’te de Cumhuriyet ilan edilerek yeni bir devreye girilmiştir.
Cumhuriyet idaresinde Çaykara, yine Osmanlı devrinde olduğu gibi Trabzon Vilayeti ve onun kazası olan Of’un sınırlarına dahil edilmiştir. 1927 yılında bucak statüsüne getirilen Çaykara, nihayet 1 Ocak 1948 yılında yapılan yeni düzenlemeyle birlikte müstakil kaza/ilçe statüsünü kazanmıştır. Yine aynı yıllarda yapılan düzenlemeyle merkez olarak seçilen Kadahor Köyü, “Çaykara” ismi altında ilçe merkezi yapılmıştır. İlçe merkezi olduktan sonra Çaykara değişik bir kimliğe bürünmeye başlamıştır. O dönemde, bugünkü Dernekpazarı ilçesi de sınırlarına dahil edilmişti. İlçe merkezini Of’a ve Bayburt’a bağlayan yollar inşa edilmeye, eğitim kurumları kurulmaya ve kamu hizmetine yönelik gerekli faaliyetler hızlandırılmaya başlanmıştır. Bu arada bazı köyler de yeni bucak merkezleri olarak sivrilmeye başlamıştır (Uzungöl, Dernekpazarı örnekleri). 1990 yılında çıkartılan bir kanunla Dernekpazarı Bucağı da Trabzon İlinin yeni bir ilçesi olarak Çaykara’dan ayrılmıştır. Böylelikle Çaykara’nın 10 köyü yeni kurulan ilçeye bağlanmıştır. Günümüzde, Çaykara’ya bağlı yerleşim birimi sayısı 30 civarında olup, yörenin çehresi de her geçen gün değişmektedir.
Çaykara İlçesi, Trabzon Vilayetinin dışarıya en çok göç veren ilçelerinin başında gelmektedir. Bunun sebepleri arasında: a- nüfusunu besleyecek arazisinin oldukça az ve aşırı eğimli olması dolayısıyla heyelanların sık sık meydana gelmesi; b- kent merkezine uzak olması nedeniyle, çeşitli hizmetlerden (eğitim örneğinde olduğu gibi) daha iyi yararlanmak için büyük kentlere yöneliş; c- ailenin ekonomik durumunu güçlendirmek için yurt içinde sanayi merkezlerine veya yurt dışına giderek çalışmak en önde gelmektedir. Nitekim en önemli neden olarak belirttiğimiz heyelan sebebiyle, Cumhuriyetin çeşitli yıllarında bazen birkaç köy birden, bazen ise birkaç mahalle halkı devlet tarafından ya il içinde ya da yurdun çeşitli yörelerine iskan edilmiştir. İl dışına yönelik iskan olayı Van/Özalp İlçesi; Hatay/Kırıkhan, Çanakkale/Gökçeada; Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti / Gazi Magosa gibi yerlere doğru gerçekleştirilmiştir. Bunun yanında kendi imkanları ile özellikle Marmara Bölgesinin çeşitli yörelerine yerleşenler de büyük bir yekun teşkil etmektedir.
Sonuç olarak; Çaykara ve çevresi çok eski çağlardan beri Trabzon yöresine yerleşmek isteyenler için bir geçit işlevi görmüştür. Araştırmalardan bölgeye ilk yerleşenlerin Turani kavimler olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır. Miladi 10-13. asırlarda Kafkasya üzerinden gelen Kuman-Kıpçak ve Peçenek Türkleri bölgeye kitleler halinde gelip yerleşmişlerdir. Bunu Trabzon Rum Devletinin resmi kilise kayıtlarındaki Türkçe şahıs isimleri, bölgede yer alan bazı Türkçe yer adlarının etimolojik yapılarının incelenmesi ve günümüzde yörede konuşulan Türkçe ağızlarının araştırılması kanıtlamaktadır.
Yrd. Doç. Dr. Hikmet ÖKSÜZ*
Arş. Gör. Mustafa ALTUNBAY**
* KTÜ. Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
** KTÜ. Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
[1] Haşim Albayrak; Of ve Çaykara, C.I, Ankara 1986, s. 103-106.
[2] Mehmet Bilgin; “Doğu Karadeniz Bölgesinin Etnik Tarihi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998), Bildiriler,Trabzon, 1999, s.48-52; Ayrıca bkz. Albayrak , a.g.e., s. 109-110.
[3] Bilgin; a.g.m., aynı yer.
[4] Hüseyin Mümtaz, “Trabzon Örneğinde Fetih ve Kurtuluş Kavramlarının İncelenmesi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1988), Bildiriler, Trabzon, 1999, s. 525-540.
[5] Örneğin Trabzon Şehrinin isminin de bir görüşe göre, Trapeza “Masa gibi düz”nın aksine Tibaren + zen Tibaren ülkesi, eli anlamından doğduğu öne sürülmektedir. Albayrak, a.g.e., s.112.
[6] Bu durum bölgenin tamamına egemen olmak şeklinde algılanmamalıdır. Çünkü, kurdukları koloniler genellikle kıyı kesiminde olup birkaç kale-şehirden ibarettir.
[7] Albayrak, a.g.e.; s.115.
[8] Bilgin, a.g.m., s.51.
[9] Aynı eser, s.57.
[10] Laszlo Rasonyi; Tarihte Türklük, Ankara, 1988, s. 69.
[11] Aynı eser, s.77; Ayrıca bkz. İbrahim Kafesoğlu; Türk Milli Kültürü, İstanbul, 1989, s. 82.
[12] Bilgin, a.g.m., s. 68-72.
[13] Ruslar tarafından Polovetz (sarışın – kumral) şeklinde tanımlanmaktadırlar. Kumanlar, 10-14. yüzyıllar arasında Karadeniz’in kuzeyinde (Deşt-i Kıpçak) uzanan geniş steplerde yerleşmişlerdir. Bunların bir kısmı Balkanlara göçerek Macaristan, Romanya, Bulgaristan ve şimdiki Makedonya’ya kadar yayılarak yerel krallıklara ve Bizansa büyük zarar vermişlerdir. Diğer Türk grupları gibi bunlarda Bizans’ın ustaca siyaseti karşısında ya bölgedeki diğer Türk boylarıyla mücadele ettirilerek ya da hırıstıyanlaştırılarak eritilmişlerdir. Bu gün bile Balkanlarda Kuman ismi taşıyan yerleşim birimleri mevcuttur. Örneğin, Makedonya’nın başkenti Üsküb’ün kuzeyindeki Kumanova Şehri bunlardan biridir.
[14] M. Fahrettin Kırzıoğlu, Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar, Ankara, 1992, s. 118-120; Ayrıca bkz. Salim Çöhçe, “Doğu Karadeniz Bölgesinin Türkleşmesinde Kıpçakların Rolü”, I. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildiriler, (13-17 Ekim 1987), Samsun, 1988, s. 477-484.
[15] Bilgin,a.g.m., s. 75.
[16] Aynı eser, s.76-78.
[17]Geniş bilgi için bkz. Rustam Shukurov, “Turkish Speaking Byzantines of the Pontos”, Trabzon Tarihi Sempozyumu(6-8 Kasım 1998) Bildiriler, Trabzon, 1999, s. 99-110. Osmanlı Devri kayıtlarında ise bölgeye ait bilgilerde müslüman hane reislerinin adları genellikle Ahmed, Mustafa, Mehmed, Hasan, vs. olmasına rağmen, yine de Kurt, Karaca, Umur, Karabey, Alagöz, Durmuş. vs. gibi öz Türkçe isimler de yaygın olarak kullanılmaktadır. Hasan Umur, Of Tarihi Vesikalar ve Fermanlar, İstanbul, 1951, s. 25-62.
[18] Bilgin, a.g.m., s.79-80
[19] Geniş bilgi için bkz. Faruk Sümer, Oğuzlar, (Türkmenler), Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, İstanbul, 1980; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1993.
[20] Osman Turan, a.g.e., s.360-362.
[21] Albayrak, a.g.e., s. 139-146; Ayrıca bkz. Muharrem Ergin, Dede Korkut Hikayeleri, Ankara, 1968.
[22] Seferle ilgili bkz.Tursun Beğ, Tarih-i Ebu’l-Feth, (Hazırlayan Mertol Tulum), İstanbul, 1983, s. 108-110; Mehmed Neşri, Kitab-ı Cihannüma, Neşri Tarihi, (Hazırlayan, F. Reşit Unat – Mehmet A. Köymen), C.I, Ankara, 1987, s. 751-755; Kenan İnan, “Trabzon’un Fethi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998), Bildiriler, Trabzon, 1999, s.141-152.
[23] M. Tayyib Gökbilgin, “XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livası ve Doğu Karadeniz Bölgesi”, Belleten, XXVI / 102, Ankara, 1962, s. 293-337.
[24] M. Hanefi Bostan; “16. Asrın Ortalarında Çaykara”, Çaykaralılar, Haber ve Yorum, Kültür Sanat Dergisi, Sayı 5, Eylül 1993, s.33.
[25] Genel olarak Tahrir defterlerindeki verileri değerlendirirken, hane sayısını “5” ile çarpmak ve ortaya çıkan sayıya mücerredleri eklemek suretiyle genel nüfus ortaya çıkarılmaktadır.
[26] Bostan, a.g.m., s.34-35.
[27] Bostan, a.g.m., s.36-37.
[28] Aynı eser, s.38-40.
[29] Aynı eser. s.40.
[30] M. Hanefi Bostan; “16. Asrın Sonlarında Çaykara’da Sosyal ve İktisadi Hayat”, Çaykaralılar, Sayı 6, Şubat 94, s. 6-14.
[31] Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İktisat Fakültesi Mecmuası, C.XI., İstanbul,1951, s.524-569; C. XIII, 1953, s. 56-78; C. XV., 1959, s. 209-237.
[32] Albayrak, a.g.e., s.151-152.
[33] Aynı eser, s. 155-164.
[34] Bostan, 16. Yüzyıl Sonlarında …. s. 14-18.
[35] Albayrak, a.g.e., s.180-183.
[36] Hasan Umur; Of Tarihi Vesikalar ve Fermanlar, İstanbul, 1951; Aynı yazar, Of Tarihine Ek, İstanbul, 1956.
[37] Umur, Of Tarihine Ek, s.49.
[38] Umur, Of Tarihi Vesikaları, s.92-93.
[39] Aynı eser, s. 98-99.
[40] Aynı eser, s. 111-112.
[41] Aynı eser, s.138-139.
[42] Aynı eser, s.137.
[43] Aynı eser, s.144.
[44] Umur, Of Tarihine Ek, s.62.
[45] Umur, Of Tarihi Vesikaları, s.139.
[46] Aynı eser, s.144-145.
[47] Aynı eser, s.108.
[48] Aynı eser. s. 96.
[49] Aynı eser, s.80.
[50] Anagra’nın bu günkü Abhazya Özerk Cumhuriyetindeki Gagra Kasabası olması büyük bir ihtimaldir.
[51]Aynı eser, s.52-54.
[52] Aynı eser, s. 56.
[53] Daha fazla bilgi için bkz. Yücel Özkaya, Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık, Anakara, 1994; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.V., Ankara, 1988, s. 87-96; Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara, 1991, s. 75-91; Stanford J. Shaw – Ezel K. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C.II, İstanbul, 1992.
[54] bkz. Mehmet Bilgin, Sürmene, İstanbul, 1990, s.282; Mahmut Goloğlu, Trabzon Tarihi, Fetihten Kurtuluşa Kadar, Ankara 1975, s. 149-150.
[55] Bilgin, a.g.e., s. 282-290; Goloğlu, a.g.e., s.143-148.
[56] Tuzcuoğulları isyanları hakkında geniş bilgi için bkz. Münir Aktepe, “Tuzcuoğulları İsyanı”, Tarih Dergisi, Sayı, 5-6, İstanbul, 1953, s. 21-52.
[57] Umur, Of Tarihi Vesikalar, s.152.
[58] Umur, Of Tarihine Ek, s.70.
[59] Umur, Of Tarihi Vesikaları, s.152.
[60] Umur, Of Tarihine Ek, s.82-83.
[61] Aynı eser, s. 89.
[62] Umur, Of Tarihi Vesikalar, s.162-163.
[63] Bu durum belgede; “… Solaklı Deresi namıyla meşhur olan derede bulunan ahali-i mezkür Baltacı Deresi ahalisi ile beynlerinde münakaşa-i kadime ve adavet-i daime olub bir yere gelmeleri mümkün olmadığından iki Pazar yeri kurulması muvafık görülüb …” şeklinde açıklanmaktadır. Aynı eser, s. 87-88.
[64] Aynı eser, s.88.
[65] Bu salnamelerin büyük bir kısmı Kudret Emiroğlu tarafından Latin Alfabesine transkribe edilmiştir.
[66] Köylerin isimleri için aşağıdaki tabloya ve ekteki haritalara bakınız.
[67] 1876 Salnamesinde yalnızca erkek nüfus belirtilmiştir.
[68] 1876 Trabzon Vilayet Salnamesi, (Hazırlayan, Kudret Emiroğlu), C. VIII, Ankara, 1995, s. 289-299.
[69] Aynı eser, s. 289-299.
[70] 1872 Trabzon Vilayet Salnamesi, (Hazırlayan, Kudret Emiroğlu), C. IV, Ankara, 1995.
[71] 1876 Trabzon Vilayet Salnamesi, s.289-299.
[72] Goloğlu, a.g.e., s. 256-259.
[73] Geniş bilgi için bkz. Mehmet Bilgin, Madur Dağı Savaşı, Trabzon, 2000, s. 42-81.