Çaykara’da Kullanılan ölçü birimleri

Çaykaralı  Hemşehrimiz  Eğitimci – Yazar Yılmaz Kesin’in kaleme aldığı ‘’Çaykara’da Kullanılan Ölçü birimleri’’adlı yazısını sizler için paylaşıyoruz.

Çaykara’da Kullanılan ölçü birimleri:

Ölçü, bir niceliği, o nicelik için kabul edilmiş olan birimlerden birine göre oranlayarak, ölçerek değerlendirme; bir niceliği değerlendirmede, ölçmede kullanılan birim, ölçme birimi; örneğin metre, litre, kilogram vb. birer ölçüdür. İnsanoğlu, metrik(metreyle ve metreyi temel olarak alan ölçülerle ilgili) ölçü sistemini bilmediği zamanlarda herhangi bir nesnenin hacmi, büyüklüğü, küçüklüğü, uzunluğu, yakınlığı, ağırlığı ve hafifliğini ölçmek için günlük hayatta kullandığı eşyalardan veya kendi uzuvlarından yararlanmıştır. Ölçü birimlerinin insan ve hayvan uzuvlarından oluşması, birçok millette ortaklığı da beraberinde getirmiştir

1- Uzunluk Ölçüleri

 2- Alan Ölçüleri

3- Hacim Ölçüleri

4- A) Katı Hacim Ölçüleri

 5- B) Sıvı Hacim Ölçüleri

6- Ağırlık Ölçüleri

Uzunluk Ölçüleri

KARİŞ

Metreden önce uzunluk ölçüsü olarak kullanılmıştır. Kazak Türkleri de bu ölçüyü kullanmışlardır. Başparmak ile küçük parmak arasındaki mesafedir. Ölçümlü değeri ortalama olarak 20-25 cm’dir.

TUTAM

Kelime, Kutadgu Bilig’de tutam biçimiyle ve ‘avuç dolusu, tutma hareketi’ anlamıyla geçer. Bu ölçü adı, Kazak Türkçesinde uzunluk birimi yanında, ağırlık ölçüsü olarak da kullanılır .

AYAK

İlçemiz köylerinde yaygın bir şekikde kullanılan uzunluk ölçüsüdür. Bir insanın topuk ve parmaklar arasındaki uzaklığa denk gelir. Ölçümlü değeri yaklaşık olarak 25-30 cm’dir

ADIM

Bir insanın ayak açımının arkada kalan ayağın topuğundan önde olan ayağın parmak ucuna denk gelen uzaklıktır. Ölçümlü değeri yaklaşık olarak 90-100 cm’dir.

ARŞIN

Türk lehçelerinin köken bilimiyle ilgili büyük bir çalışma yapan E. V. Sevortyan arşın sözcüğünün Türkçeye çok eski dönemlerde Farsçadan geçmiştir. Dirsekten elin parmak uçlarına kadarki uzunluk anlamında kullanıldığını; ancak bu uzunluk ölçü biriminin kimi zaman 40 santim, 65 santim, kimi zaman da 75 santim, 100 santime denk geldiğini belirttikten sonra arşının Moğolcada da bulunduğuna dikkat çekmiştir .

KULAÇ

Gerilerek açılmış iki kolun birinin parmak ucundan ötekisinin parmak ucuna değin olan uzaklık. Kulaç: Kazak Türklerinde ve ilçemiz köylerinde yaygın kullanılan uzunluk ölçüsüdür. İki tarafa açılmış kolların parmak uçları arasındaki uzaklığa denk gelir. Ölçümlü değeri 1.80-2.00 m’dir.

Alan Ölçüleri

SOMAR

İki dekar, 2000 m2 bir başka deyişle 2 dönümlük bir toprak parçası bir ‘’somar’’ olarak bilinirdi.

HACİM ÖLÇÜLERİ

Bir cismin uzayda doldurduğu boşluğa hacim diyoruz. Uluslararası hacım ölçüleri birimi kullanılmadan önce, ‘’Bir adam boyu su’’, ‘’bir yudum çorba’’ gibi ibareler kullanılıyordu.

Ağırlık Ölçüleri:

SOMAR: 16 kiloluk bir tahıl ölçeğidir.

KİLE 30 kilogram gelen bir ölçü birimi

ŞİNİK

Tahıl için kullanılan, 8 kiloluk ölçek

ŞELEK

Kazak Türkçesinde şelek, ‘sıvı şeyleri koymak için ağaçtan yapılmış kabın adıdır. Bu kapla da çeşitli sıvılar ölçülmektedir. Kazak Türkçesinde şelek isminden türetilmiş şelektev: şelekle ölçmek biçimi de vardır . Çaykarada aşağısı dar, yukarısı geniş bir çeşit yük olarak geçmektedir.

OKKA

1.282 kilogram veya 400 dirhemlik ağırlık ölçüsü birimidir.

ÇEKİ

Odun, kireç vb. ağır ve kaba şeyleri tartmakta kullanılan ve 225,978 kilogram olan ağırlık ölçü birimi.

DİRHEM

3.148 gram ağırlığında ve okkanın 400 de birine eşit ağırlık ölçüsü; eskiden kullanılmış gümüş para.

BATMAN

‘’batman’’ sözcüğünün kökeni hakkında hekim, doğa bilimcisi, sözlük bilimci, dilbilimci, Vladimir Dal, kelimenin kökeninin Türkçe olduğunu söylemiştir6 7,692- 8 kilogram olan ağırlık ölçü birimidir. Uygur metinlerinde batman, ‘pamuk, darı, buğday, un’ gibi ürünlerin ölçümünde kullanılmaktadır. (Özyetgin 2005: 198) Osmanlı İmparatorluğu’nda ağırlık ölçüleri olarak ‘okka, dirhem ’in yanında batman’ın da kullanıldığından söz edilir. (Çiftçi 2005: 1–17).

MİSKAL

Miskal, eskiden değerli madenlerin, mücevherlerin vb. tartılmasında kullanılan, bir buçuk dirhem değerinde eski bir ağırlık ölçüsü birimidir. 4,810 gram olan bir ağırlık ölçü birimi, Kazaklarda ağırlık ölçücü(0,25Gr.)

KANTAR

Tartılacak kütle alttaki çengele takıldığında sarmal bir yaya bağlı olan ve normal olarak sıfırı gösteren bir okun, yanlarda gösterilmiş ağırlık birimleri hizasına gelmesiyle kütle ağırlığını belirleyen bir tür tartı aleti, el kantarı. 56,452 kilogramağırlığında veya kırk dört okkalık bir ağırlık ve sığa birimi.

Miktar Bildiren İfadeler

KOD

Tahıl ölçmeye yarayan yaklaşık 4 kg alan tahtadan yapılmış kap.

KOMAT

Ekmek dilimi, bu tabir Kırıkkale ilimizde de aynı şekilde kullanılmaktadır

ZIBAZIB

Ağzına kadar, ağzına dek. Bu ifade İlimizin Maçka ilçesinde de aynı şekilde hala kullanılmaktadır.

KUNGUL

Tepeleme dolu(Tahıl için). Bu ifade İstanbul’un Fatih ilçesinde de kullanılıyordu.

KUKUL Koçanı alınmış mısır saplarından oluşturulan demetlerin(Lemat) tepe kısımları birbirine bitişik, dipleri birbirinden uzak bir şekilde oluşturulan şeklin adıdır. Sözcük, ilçemizde ve köylerinde ağzına kadar dolu kap, tombul, yuvarlak, gelinin fesi olarak da bilinir ve de kullanılır.

BAĞ

Bir koltuk altına sığacak kadar olan ot.

HOROM

(Hurç) Otları ezerek, çevirerek ve de bükerek yapılan ve kucak dolusu halde sıkıştırılan 7-8 kg ağırlığında ot topağı. Bunun büyüklüğü kişiden kişiye değişebilir.

PART

Yaklaşık 10-12 horomdan oluşan kuru ot kümesi

KUMUL

Yağmurlu ve çiseli havalarda otların tamamının ıslanmasını önlemek için yapılan ot yığını, tarlaya belli aralıklarla yığılan ve üstü toprakla kapatılan gübre yığını.

Uzunluk Bildiren İfadeler:

KUVAR

Kısa anlamında olan sözcük, Çaykarada ayrıca yumak olarak da kullanılmaktadır.

BOY

Bir şeyin tabanı ile en yüksek noktası arasındaki uzaklığın adıdır. Kumaş ölçümlerinde kullanıldığı gibi, herhangi bir nesnenin boyunun ölçülmesinde de kullanılır. Zaman Ölçüsü olarak; Yaz boyu, kış boyu, yıl boyu, gün boyu şeklinde de kullanılmaktadır.Hayvan Sayısına Göre Ölçü: Bir sürü, bir avlu, bir ahır, bir per(ber)

Gün ve Zaman Adları

Seher: Güneş çıkmadan önceki zaman.

Kuşluk: Günün sabahla öğle arasındaki bölümü.

Gündüz: Günün sabahtan akşama değin süren aydınlık bölümü.

Öğle: Sabahla ikindi arasındaki vakit, gün ortası. Bahaeddin Ögel, ‘öğle’ kelimesi için, Eski Türkçede, ‘öt, öd, ödli’ kelimelerinin ‘zaman’ manasına geldiğini söyleyerek kelimenin bu kökten ‘öd+le’ şeklinde, bir kelime türemesi ve buradan da, öğle kelimesinin çıkmış olabileceğinin ihtimali üzerinde durur. (Ögel 1991:463).

İkindi: Öğleyle akşam arasındaki zaman parçası, öğleyle akşamın yaklaşık ortası.

Akşam: Gündüzün sona erdiği, gecenin başladığı saatler.

Yatsı: Güneş’in batışından bir buçuk, iki saat sonraki vakit.

Yazın Hava Durumuna Göre Bazı Ölçüler

Ilık, sıcak(hliyo), bunaltıcı, boğucu, hava kaynıyor(Ohavas evrasen), çok sıcak(pola hliyo).

Kışın Hava Durumuna Göre Ölçüler

Soğuk (kriyo), serin, ayaz, çok soğuk(pola kriyos), rüzgâr şiddetli(anemos mungriz9 ), tükürüğü yere varmadan donduran soğuk.

Gıda İle İlgili, Ölçüler

Bir dilim(eliğudiko), bir yudum, bir tutam, bir öğütmelik, bir parça, bir avuç (enan vura), yumruk kadar (oson muşta), bir lokma

Derinlik Ölçüsü

Topuğa kadar(os ta koçes), diz boy(os ta ğonada), bele kadar, bir adam boyu(oson andrepos)